بررسی آنچه از نقش‌های مختلف بانوان در تاریخ اسلام می‌آموزیم | سرمشق‌هایی از دیروز برای زنان امروز

حمیده خلیل زاده | شهرآرانیوز؛ بار‌ها شنیده‌ایم که اسلام به عنوان مکتبی پیشرو در زمان خود به زنان به‌عنوان عنصری از اجتماع نگاه می‌کرده و برای آن‌ها جایگاه اجتماعی و فرهنگی قائل بوده است، اما کمتر درباره کیفیت حضور زنان در اجتماع و چگونگی نقش‌آفرینی آن‌ها صحبت شده است. زنان در زمان پیامبر (ص) در امور مختلف سیاسی، اجتماعی، نظامی، فرهنگی و اقتصادی حضور داشته و نقش‌آفرینی کرده‌اند. این حضور آن‌قدر نو و پیشرو بوده که برای امروز ما نیز راهگشا خواهد بود. مرور تاریخ اسلام و حرکت‌های مختلف زنان، حجتی برای فعالیت‌های امروز زنان در عرصه‌های مختلف خواهد بود. در ادامه به معرفی برخی مصادیق حضور زنان در سیره نبوی می‌پردازیم.

دفاع از حق و مبارزه اجتماعی

سیره حضرت زهرا (س) بی‌شک بهترین الگو و متر و معیار برای زن مسلمان است. متر و معیاری که بار‌ها توسط رسول خدا (ص) تأیید و تحسین شده است. زنان مسلمان در جوامع امروز نیز در هرجایی که لازم باشد حضور خود را برای دفاع از حق نشان می‌دهند.

یکی از این شاخص‌ها رفتار حضرت زهرا (س) در ماجرای غصب فدک است. ایشان در رویارویی با این غصب نه‌تن‌ها سکوت نکرده، بلکه همراه تعدادی از زنان بنی‌هاشم و زنان مورد تأییدشان به مسجد رفتند و خطبه اعتراضی در دفاع از حق ایراد کردند.
(سفینه البحار، ج ۴، صص ۲۲۹ و ۲۳۰.)

شجاعت حضرت فاطمه (س) در دفاع تمام قد از حق ولایت امام علی (ع) نیز یکی دیگر از شاخص‌های برجسته در حوزه رفتار سیاسی بانوان است. ایشان گاهی شب‏‌ها همراه علی (ع) به در خانه مهاجران و انصار می‏‌رفتند و در حمایت از ولایت، توصیه‏‌ها و وصیت‌‏های پدرشان را به یاد آن‌ها می‏‌آوردند.

مشاوره و پرسشگری

خداوند در قرآن کریم پیامبر (ص) را به مشورت با یارانش مأمور می‌کند و زنان را استثنا نمی‌کند.
(آل عمران، ۱۵۹؛ شوری، ۳۸)

اسلام، مردم را از مشاوره با زنان به‌طور مطلق نهی نکرده است؛ بلکه از مشاوره با زنانی نهی کرده که به کمال عقلی نرسیده‌اند و یا برخی دیگر از صفات مشاوره را ندارند.
(بررسی شیوه‌های رفتار پیامبر با زنان، ج ۲، ص ۷۶۸.)

امّ‌سَلَمه، همسر رسول خدا (ص) در ماجرای غصب «فدک» که صحابه و بزرگان سکوت اختیار کرده بودند، شجاعانه در برابر مخالفان ایستاد و از حضرت زهرا (س) دفاع کرد. یکی دیگر از خصوصیات ام‌سلمه که در تاریخ ماندگار شده است، روحیه پرسشگری اوست که درباره احکام مربوط به زنان از پیامبر (ص) سؤال می‌کرد. همچنین در صلح حدیبیّه با اهل مکه (در سال ششم) پیامبر (ص) با او مشورت کرده و پیشنهادش را پذیرفتند.

مقاومت و ایستادگی در برابر دشمنان

زنان در تاریخ اسلام گاه از مردان نیز در راه اهداف اسلام سبقت گرفته و عنوان الگوی ایستادگی و مقاومت در مبارزه معرفی شده‌اند. در زمان جنگ تحمیلی زنان مسلمان ایران با همه توان خود چه در پشت جبهه‌ها چه در جبهه‌ها با نقش‌هایی مثل امدادگری و تجهیز رزمندگان نقش مؤثری داشتند.

حضرت خدیجه (س) نخستین زنی بود که اسلام را پذیرفت و تمام دارایی‌اش را وقف پیشبرد اهداف رسول خدا (ص) کرد و در برابر تمام سختی‌ها، محدودیت‌ها و گرفتاری‌هایی که مشرکان بر سر راه ایشان ایجاد کردند، ایستاد و از اعتقاد خود برنگشت.

سمیه، مادر عمار از دیگر زنان پیش‌گام در اسلام است. او شکنجه‌های دردناک مشرکان را تحمل کرد و سرانجام به شهادت رسید.

به‌جز سمیه زنان دیگری مانند «لبینه»، کنیز خاندان عُدیّ، «زنیره»، کنیز بنی‌مخزوم یا بنی‌عدی و «امّ‌عبیس» از بردگان، مورد اذیت و آزار مشرکان قرار می‌گرفتند. مطابق گزارشی، مشرکان، زن مسلمانی به نام «امّ‌شریک» را برای بازداشتن از اسلام سه روز از خوراک منع کردند، اما او تحمل کرد. مقاومت او و لطف الهی موجب شد تا مشرکان همراهش به حقانیت اسلام پی برده و مسلمان شوند.

مشارکت در امور اجتماعی و سیاسی

همان‌طور که می‌دانید پیامبر (ص) با زنان نیز مانند مردان بیعت می‌کردند. به طور مثال در فتح مکه (سال هشتم) زنان مکه با شرط‌هایی با رسول خدا (ص) بیعت کردند.
(طبقات الکبری، ابن سعد، ج ۸، صص ۸، ۳۰۰ و ۹۳۰۴.)

مطابق گزارشی در فتح مکه، پیامبر (ص) به «امیّه» (امَیمَه)، خواهر حضرت خدیجه (س) دستور دادند از زنان بیعت بگیرند و بیعت او را به رسمیت شناختند. این مطلب از این بابت درخور اهمیت است که برخی زنان
به عنوان نماینده و کارگزار رسول خدا (ص) عمل می‌کردند و مأموریت سیاسی داشتند.

همچنین زنان از حضور در مسجد که محل تصمیم‌گیری‌های مهم حکومتی بود و نیز نماز جمعه که از شعار‌های سیاسی‌عبادی به شمار می‌رفت، منع نشدند. «امّ‌عطیه» نقل می‌کند: «رسول خدا (ص) به مادران و دختران بالغ اجازه دادند تا روز‌های عید فطر و قربان در جماعات حضور پیدا کنند.» طبق روایاتی، رسول خدا (ص) در اعیاد، دختران و زنانشان را به همراه می‌بردند. از «امّ‌حبیبه، خوله بنت قیس» نقل شده است که روز جمعه، در آخر صف زنان بودم و خطبه و قرائت پیامبر (ص) را می‌شنیدم.

ایفای نقش اقتصادی

حکومت نوپای پیامبر (ص) با اینکه توان اقتصادی چندانی نداشت، در جریان غزوه تبوک (سال نهم)، با توجه به کثرت نیرو‌های جهادگر (حدود ۳۰ هزار نفر) و حساسیت نبرد با روم و مسافت طولانی محل نبرد و نداشتن توانایی مالی رسول خدا (ص) برای تجهیز تمامی افراد سپاه، برخی زنان با اعطای زیورآلاتشان آن حضرت را یاری کردند.

برخی زنان؛ مثل «رَملَه» دختر «حارث بن ثَعلَبه خزرجی» که خانه بزرگی داشت و از موقعیت مناسبی (نزدیکی به مسجد رسول خدا (ص) و داشتن مرکزیت) برخوردار بود، آن را در اختیار رسول‌خدا (ص) قرار داد تا در پیشبرد اهداف دولت اسلامی استفاده شود.

از تبلیغ اسلام تا معلمی

از کار‌های مهم زنان در عصر رسالت، تبلیغ و دعوت به اسلام بود. زنان معمولا پس از اینکه اسلام می‌آوردند اطرافیان و نزدیکان خود را به اسلام دعوت می‌کردند.

زنان به‌دلیل جایگاه و نقش بارز و مشخصی که در تربیت و رشد نسل‌های آینده دارند، از مهم‌ترین عوامل فرهنگ‌ساز جامعه به شمار می‌روند.

در عصر پیامبر (ص) تعداد بسیار اندکی از زنان خواندن و نوشتن می‌دانستند، اما پیامبر (ص) همسرانشان را برای آموختن سواد بسیار تشویق می‌کردند. چنان‌که «لیلی بنت عبدا... قرشی» که از نویسندگان عصر جاهلی بود، هنر نویسندگی خود را در خدمت زنان مسلمان قرار داد و به حفصه، همسر رسول خدا (ص)، کتابت آموخت و آن حضرت خانه‌ای را در مدینه به او دادند. حفصه خود پس از کسب این هنر به دستور پیامبر (ص)، هنرش را به دیگر همسران آن حضرت انتقال داد.

حضرت فاطمه (س)، شاگردانی، چون فضّه، اسماء و رقیّه داشتند؛ حتی برخی مردان صحابی؛ مثل جابر و سلمان به زنانی، چون اسماء، ام‌ایمن، و فضه مراجعه می‌کردند و با طرح سؤال، پاسخ‌های خود را دریافت می‌کردند.